برای آنکه بتوان به بررسی وضعیت جامع حملونقل پرداخت، به ناچار میبایست مقدمتاً نسبت به معرفی اجمالی امر لجستیک اقدام نمود. مبحث لجستیک بسیار فراتر از حملونقل است. بنابراین برای آشنایی عدهی اندکی که این گونه مباحث آن را دنبال نمی نمایند و به خوبی بر نوع ارتباط لجستیک با حملونقل (به ویژه ریلی) واقف نیستند، فقط به ذکر تعاریف آن اکتفا میشود.
در یک تعریف کلی، زنجیرهی تأمین شامل سازمانها، نیرویانسانی، فعالیتها، اطلاعات و منابع درگیر تأمین محصولات و خدمات به مشتریان است. زنجیرهی تأمین با زنجیرهی ارزش ارتباط نزدیکی دارد. مدیریت زنجیرهی تأمین و مهندسی زنجیرهی تأمین، در زمینهی امور برنامهریزی از طریق اعمال کنترل مؤثر پیش یا پس از کمبود کالا، خدمات و اطلاعات بین مبدأ و مقصد ذیربط مرتبط است. با این تعریف زنجیرهی تأمین بخش بزرگی از تجارت جهانی را در بر میگیرد.
کشورهای جهان سوم معمولاً در ابتدای زنجیرهی تأمین (صادرات کالاهای خام معدنی؛ محصولات کشاورزی و نیروی کارگری) و در انتهای زنجیرهی مزبور (نیروی کارگری در مونتاژ، بسته بندی و انبارداری، خرید کالاهای نهایی و عمدتاً مصرفی) مشارکت دارند. ارزش این دو بخش ابتدایی و انتهایی زنجیرهی تأمین، همواره توسط کشورهای ثروتمند ناچیز نگهداشته میشود و لذا سهم درآمدی بسیار کمی از زنجیرهی تأمین نصیب آنها میشود. برخی از کشورها نظیر کشورهای شرق آسیا، چین، دوبی و ترکیه به درایت توانستهاند این محدوده را بشکنند و سهم خود از زنجیرهی ارزش را افزایش دهند.
در تصویر زیر روابط مختلف زنجیرهی تأمین، سیستم لجستیک، حملونقل و ارزش افزوده در یک جدول کارکردی افقی و عمودی نشان داده شده است. برگردان ردیفهای این تصویر به شرح زیر است.
- مراحل متفاوت شامل مواد خام، ساخت صنعتی و مونتاژ، توزیع ، بازار.
- محلهای ذیربط شامل منطقهی دارای منابع اولیه، خوشهی صنعتی، دروازهی ورودی به کشور دیگر، ناحیهی کلان شهر.
- کانالهای توزیع در کشورِ دارای مواد خام، در سطح بین الملل و در کشور بازار هدف.
- شیوههای حمل شامل راهآهن، دریایی (تا کشور سازندهی محصول)، دریایی (تا کشور بازار مقصد)، جادهای بین شهری، جادهای درون شهری.
- واحد حمل شامل حمل فلهای، واحد حمل، بار کامل کامیون و خرده بار .
- انواع هزینه شامل هزینههای تأمین و تدارک، هزینههای تولید صنعتی، هزینههای توزیع، هزینههای خرده فروشی.
- ارزش افزوده شامل استخراج، تجمیع، انباشت، ساخت، مونتاژ، ایجاد تغییر بر حسب نظر مشتری، تحویل، فروش و خدمات پس از آن.
اما تصویر فوق به لحاظ عمودی بدین معنی است که ابتدا مواد خام در مناطقی از جهان استخراج، انباشت و انبار میشود و سپس به صورت فلهای با قطار باری به سمت دریا حمل میگردد. در این مرحله هزینهی تأمین و تدارک بالا و ارزش افزودهی مربوطه اندک است. پس از حمل به وسیلهی کشتی به منطقهی صنعتی، در آنجا مراحل فراوری، ساخت یا مونتاژ انجام میشود. در این مرحله هزینه بالا ولی ارزش افزوده نسبتاً متوسط است. در ادامه کالاهای آماده شده به وسیلهی کشتی به سمت کشورهای مختلف توزیع میشود. در هر کشور، حملونقل جادهای محصولات را به سمت مراکز و انبارهای عمده فروشی جابجا و سپس به سوی بازار خرده فروشی حمل میکند. مراحل آخر دارای هزینههای متوسط ولی ارزش افزودهی بسیار بالایی است. البته این فرایندها به صورت نمونه است و در همه جا دقیقاً بدین صورت تحقق نمی یابد.
در تصویر زیر روابط افقی و عمودی زنجیرهی ارزش به صورت زیر نشان داده شده است:
- وضعیت مکانی در سطح بین المللی (به سبب اختلاف هزینهی نهادهها و قابلیتهای بازار).
- کالاها در سطح تولید ( به سبب اختلاف در تواناییهای ساخت صنعتی).
- ارتباطات و جریانها شبکهای (به واسطهی اختلاف در بازدهی توزیع)
ردیف آخر حاکی از آن است که “ارزش” سه زنجیرهی مزبور (مکان بینالمللی، کالاهای منطقهای و ارتباطات جهانی) که به سمت بازار نهایی سوق داده میشود، به تدریج ازدیاد مییابد.
لجستیک
لجستیک یک صنعت جهانی 3.4 تریلیون دلاریست. بر اساس یک تعریف جامع، لجستیک به معنی مدیریت چیزهایی است که بین نقطهی مبدأ (تأمین کننده) و نقطهی مقصد (مصرف کننده) جریان دارد و به واسطهی آن، درخواستهای مشتریان یا شرکتها تأمین میشود. لجستیک شامل کالا و مواد، تجهیزات، نهادهها، غذا و سایر مواد مصرفی است. لجستیکِ موارد فیزیکی، معمولاً با موضوعات ادارهی مواد و محصولات، بسته بندی، انبارداری، حملونقل، تخلیه و بارگیری، فراوری بارها و حفاظت در گیر است. ضمن اینکه تجمیع جریان اطلاعات، راهبری امور گردآوری، پردازش، تحلیل و بهره گیری از آنها نیز از جمله وظایف تیم لجستیکی است. بدین ترتیب امر لجستیک، بخش بزرگی از زنجیرهی تأمین را در بر میگیرد.
در نمودار زیر (که به نمودار خندان معروف است) میزان ارزش افزودهی سه مرحلهی طراحی مفهومی (شامل تحقیق و توسعه، طراحی و برندینگ، تأمین و تدارکات)، ساخت (تولید صنعتی) و لجستیک (توزیع، بازاریابی و فروش و خدمات پس از آن) نشان داده است. به دلیل هزینههای سنگین متقبل شده در هر مرحله (به ویژه در دورهی ساخت) و همچنین رقابتهای بسیار نزدیک بین المللی در مراحل اول و سوم، ارزش افزودهی بخش طراحی مفهومی (بخش نامحسوس) به تدریج در فرایندهای طراحی و برندینگ و تأمین و تدارکات تنزل میکند تا اینکه در مرحلهی ساخت (بخش محسوس) به کمترین مقدار میرسد. ولی در فرایند لجستیک (بخش نامحسوس) ارزش افزوده به تدریج ازدیاد مییابد تا در مرحله فروش و ارائهی خدمات به بازار، به اوج خود باز میگردد.
در تصویر زیر، چارچوب لازم برای پارک لجستیکی مرتبط با حمل چند وجهیِ کارآمد، نشان داده شده است. این چارچوب در قالب یک چرخهی بهم پیوسته از عوامل مؤثر مختلف (که شامل حملونقل انبوه باری و حمل چندوجهی با بارنامه سراسری نیز میشود)، طراحی شده است.
** نمودارهای ذکر شده در متن فوق در زیر این مطلب جهت مطالعه قرار داده شده ند **